Əsas mövzuya keçməmişdən əvvəl, bölgəmizin də bir parçası olduğu dünyada baş verənləri qısaca xarakterizə edək.

Sadə və anlaşıqlı ikiqütblü dünya çoxdan tarixə qovuşub. İlk növbədə Rusiyanın təşəbbüsü ilə “çoxqütblülük” adlı yeni bir konsepsiya gündəmə gəlib. İlk baxışda hər şey məntiqli görünür. Lakin Rusiyanın təklif etdiyi çoxqütblülüyə görə, ABŞ və Rusiya arxayın şəkildə razılaşır, dünyanı rahatlıqla təsir dairələrinə bölüşür, Çinə simvolik pay ayırır, qalanlarını isə digər ölkələrə verirlər. Yəni, onların təbirincə desək, “buyurun, bu da sizə çoxqütblü nizam”.

Ancaq heç də hər şey belə deyil. Ritorikaya və müxtəlif “birləşmələrin” yaradılmasına baxmayaraq, əksər hallarda elə Rusiyanın təşəbbüsü ilə real çoxqütblü dünya ideyası baş tutmadı. Faktiki olaraq biz fərqli mənzərə görürük: ölkələr suverenliklərini daha fəal şəkildə müdafiə edir və əlaqələrini “kiminlə sərfəlidirsə, onunla” prinsipi əsasında qururlar. Bu ikitərəfli, üçtərəfli, bəzən hətta əks qütblərdən olan tərəfdaşlar arasında qurulan qəribə ittifaqlar da olur.

Dünya artıq qütblərə bölünmüş konstruksiyaya deyil, daha çox şəbəkələrə bölünmüş üfüqi modelli hörümçək toruna bənzəyir. Bu yanaşma bəzi oyunçuları, ilk növbədə Rusiya və İranı narahat edir, çünki onlar daha aydın qaydalara və əvvəlcədən müəyyən olunmuş rollara üstünlük verirlər. Lakin şəbəkə tipli dünyada artıq “rəhbərlər” təyin etmək olmur. Burada əmr edilmir, razılığa gəlinir. Və bu, onları alışdıqları ssenaridən çıxarır.

İndi isə əsas məsələ barədə

1. Münaqişə sonrası reallıq: 2025-ci ildə haradayıq?

Münaqişənin aktiv fazası başa çatdıqdan sonra Ermənistan və Azərbaycanın qarşısına çətin sual çıxdı: bundan sonra hər gün mübahisə etmədən necə yaşamalı? Həqiqi barış mümkündürmü, yoxsa bizi yalnız “əbədi atəşkəs” gözləyir?

Bakı bəyan edir ki, Qarabağ məsələsi başa çatıb. Lakin Cənubi Qafqazda hətta “bitmiş” münaqişələrin də qəribə bir xüsusiyyəti var – sakitcə, amma inadla kölgədə həyatını davam etdirmək.

Ermənistan, Moskvanın “qardaş” himayəsindən bezərək üzünü Qərbə doğru çevirir – orada onu qətnamələr, alqışlar və vədlərlə qarşılayırlar. Azərbaycan isə bu arada əlaqələrini gücləndirir – Türk dünyasından tutmuş, qlobal logistik dəhlizlərə qədər.

Paradoksal olsa da, müharibədən sonra diplomatik fəallıq daha da artıb. Amma inam artmayıb. Havada hələ də sözü axıra qədər söyləməmək, inciklik və az qala azdan açılacaq... ya da heç vaxt açılmayacaq nəqliyyat dəhlizləri dolaşır.

2. Daxili çağırışlar: “sülh” sözü provokasiya kimi səslənəndə

Bu gün “sülh” sözü bölgədə demək olar ki, təxribat kimi səslənir. Azərbaycanda hələ də “qələbə” aktualdır. Ermənistanda isə bu, “xəyanət” və “qisas”dır.

Hər iki ölkənin ictimai rəyi keçmişə yönəlib – kimdə qürurla, kimdə isə inciklik və yorğunluqla.

Paşinyan Moskva, Vaşinqton, Brüssel və öz seçiciləri arasında manevr edir. Əliyev əminliklə danışır, amma anlayır ki, ritorikasındakı istənilən yumşalma zəiflik kimi qəbul oluna bilər. Qafqazda isə zəifliyi bağışlamırlar – ondan istifadə edirlər.

3. Vasitəçilər və xarici güclər: sifarişli geosiyasət

Bir vaxtlar Cənubi Qafqaz üç güc arasında bölüşdürülmüşdü: Rusiya, İran və qismən Türkiyə. İndi isə region daha çox “geosiyasi karaoke”ni xatırladır – hamı oxuyur, hətta sözləri bilməyənlər də.

Rusiya təsir alətlərini itirir. İrəvan NATO-ya yaxınlaşır, Moskvanı xəyanətdə ittiham edir, “müttəfiqlik ikonasını” divardan çıxarır. Cavab olaraq – Ermənistandan göndərilən yüklərin yoxlanması, keyfiyyətsiz konyaklar, yoluxmuş güllər, KTMT-nin susqunluğu və Rusiya telekanallarında Ermənistan müxalifəti ilə “səmimi” müsahibələr.

Bakı ilə də münasibətlər soyuyub. 2024-cü ilin dekabrında Qroznı üzərində vurulan Azərbaycan təyyarəsi ciddi dönüş nöqtəsi oldu: Moskva bu barədə susmağa üstünlük verir, Azərbaycan üzr gözlədiyini deyir, amma üzr istəmirlər və Bakı bunun bilərəkdən edilmiş siqnal olduğunu düşünür.

Bura Moskvanın Zəngəzur dəhlizi məsələsində passivliyini, Kremlin media orqanlarında anti-Azərbaycan süjetləri və miqrasiya rejiminin sərtləşdirilməsini əlavə edək. Əvvəllər “qardaşlıq” adlandırılan münasibətlər getdikcə daha boğucu hal alır.

Bu arada Azərbaycan Türkiyə, Mərkəzi Asiya və Avropa ilə əməkdaşlığını artırır – sakit, praqmatik, emosiyasız şəkildə.

Aİ və ABŞ “sərin külək” kimi, ya da heç olmasa açıq nəfəslik kimi qəbul olunur. İran, xüsusən də “Zəngəzur”, “İsrail” və “dəhliz” sözləri səslənəndə dəyişməz olaraq qaşqabaqlı və ehtiyatlıdır. Türkiyə sanki şahmat partiyasında 40 gediş qabağı görürmüş kimi səssiz və strateji davranır. Bəlkə də elə belədir.

Bu fonda Gürcüstanla münasibətlər, bəzən fikir ayrılığı olsa da, qarşılıqlı hörmət və qonşuluq nümunəsi olaraq qalır.

Nəticədə vasitəçilər çoxdur, amma irəliləyiş yoxdur.

4. Mümkün ssenarilər: soyuq sülhdən inteqrasiyaya qədər

Ssenari 1: Soyuq sülh
Ən real variant. Atəş açılmır – bu artıq pis deyil. Etimadsızlıq qalır, amma dialoq davam edir. Protokollar imzalanır, Brüssel, İstanbul, Əbu-Dabidə görüşlər keçirilir.

Ssenari 2: Normallaşma
Daha cəsarətli variant. Sərhədlər açılır, ticarət artır, kommunikasiyalar bərpa olunur. “Hər şey bitdi” ritorikası “dözmək mümkündür”ə dəyişir.

Ssenari 3: İnteqrasiya
Bu, hələlik siyasi fantastika səviyyəsində olan variantdır. Birgə layihələr, mədəni mübadilə, davasız futbol oyunları. Ola bilsin, iyirmi ildən sonra mümkündür. O zaman ki, təkcə siyasi elita deyil, ümumiyyətlə insanların bir-birinə baxış tərzi dəyişəcək.

5. İqtisadi və humanitar körpülər: “düşmən”dən tərəfdaşa

Təcrübə göstərir ki, üfüqdə gəlir göründükdə qorxu tez dağılır. Əgər Zəngəzur dəhlizi Tbilisi üzərindən keçən alternativ yoldan daha çox qazanc gətirsə, bir çoxları xəritəyə fərqli baxacaq.

Sülh darıxdırıcı görünə bilər, amma sərfəlidir.

Tələbə mübadiləsi, biznes inkubatorları, ortaq İT layihələri, turizm – bütün bunlar düşmənçiliyi tərəfdaşlığa çevirə bilər. “Tarixi nifrət” – təsirli səslənə bilər, amma getdikcə siyasətin əsasına deyil, muzey eksponatına çevrilir.

6. Nəticə: siyasəti liderlər başlayır, sülhü isə insanlar qurur

Əbu-Dabidə keçirilən görüş nəyi dəyişdi? Siyasətdə simvolizmin rolu var: bəzən jest sözlərdən daha vacibdir. Amma tərəflər “əbədi qurban” və “əbədi qalib” rolundan möhkəm yapışmağa davam edərsə, heç bir jest kömək etməyəcək.

Liderlər ciddi məsələləri müzakirə edirlər: sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi, Zəngəzur dəhlizinin perspektivləri, sülh sazişinin gələcəyi. Bütün bunlar addımlardır, amma final deyil.

Diplomatlar qapını aralaya bilərlər, amma oradan özləri keçməyəcəklər. Oradan hələlik bir yerdə olmasa da, artıq əlində silah olmayaraq yaşayan insanlar keçəcəklər. Bir gün birgə layihələr aparacaq müəllimlər. Bəlkə də 10–15 ildən sonra mübahisədə deyil, eyni təqaüd proqramında qarşılaşacaq tələbələr. Yalnız müqaviləyə deyil, bir-birinə də etibar etməyi öyrənəcək sahibkarlar.

Həqiqi sülh sammit zallarında başlamır. O, yavaş-yavaş yetişir – ehtiyatlı baxışlar, nadir əl sıxmaları, ilk ortaq işlərlə. Bu gün bu perspektiv uzaq görünür. Amma məhz indi, gurultulu bəyanatların kölgəsində qərar verilir: düşmən olaraq qalacağıq, yoxsa birgə yaşamağı öyrənəcəyik?

Bernard Şounun dediyi kimi: “Sülh müharibənin olmaması deyil, sülh çörək növbəsindəki qonşuluqdur”.

Şəbəkə dünyasında əsas olan ambisiyalar deyil, əlaqələrdir. Ölkələrimizin ortaq gələcəyinin, yoxsa sadəcə ortaq keçmişinin olacağını məhz bu əlaqələr müəyyən edəcək.

Fuad Rəsulov - pressklub.az