Globalinfo.az beynəlxalq və xarici siyasət gündəminin əsas mövzuları barədə Britaniyalı politoloq Neil Vatsondan müsahibə alıb.

Həmin müsahibəni təqdim edirik:

– AZAL-a məxsus təyyarənin vurulması ilə bağlı yeni məlumatlar yayılıb. Bu sübutlar, faktlar Azərbaycan tərəfini hansı addımlar atmağa imkan verəcək? Rusiya belə təkzibolunmaz faktlar qarşısında nə edəcək?

– 2024-cü ildə Milad bayramında AZAL təyyarəsinin vurulması ilə bağlı açıqlanan yeni sübutlar Azərbaycanın diplomatik və hüquqi strategiyasında dönüş nöqtəsi ola bilər. Əgər peyk məlumatları, radar qeydləri və ya şahid ifadələri Rusiya qüvvələrinin, etibarlı şəxslərin məsuliyyət daşıdığını təsdiq edərsə, Bakı məsələni Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi və ya BMT-nin Beynəlxalq Mülki Aviasiya Təşkilatı kimi beynəlxalq məhkəmələrə çatdıra bilər.

Bununla belə, ehtimal ki, Rusiya burada hər hansı iştirakı inkar edəcək. Moskvanın strategiyası güclü sübutlar qarşısında belə inkar, əks arqumentlər və ya mənfi amilləri ittiham etməyə meyllidir. Əgər sübutlar təkzibedilməzdirsə, dezinformasiya kampaniyalarının gücləndirilməsini və ya şərh verməmək üçün regional müttəfiqlərə təzyiqləri görə bilərik.

– Bəzi şərhçilər bu və ya digər məlumatlardan çıxış edərək təyyarənin Rusiya tərəfindən qəsdən vurulduğunu iddia edir. Bu həqiqət ola bilərmi? Bu cinayət Rusiya-Azərbaycan münasibətlərində gərginliyin başlanğıcı və əsas bəndidir. Sizcə məsələ həllini tapacaqmı? Əgər tapmasa gərginlik hansı həddə qədər davam edə və yüksələ bilər?

– Təyyarənin Rusiya tərəfindən qəsdən vurulması nəzəriyyəsi, xüsusən də həmin vaxt regionda artıq gərginlik yarandığını nəzərə alsaq, inandırıcıdır. Motivlər strateji siqnallardan tutmuş Qarabağ qələbəsindən sonra Azərbaycanın iddialılığını pozmağa və ya mübahisəli hava məkanında hökmranlıq iddiasına qədər dəyişə bilər. Bu hərəkət, qəsdən olduğu sübuta yetirilərsə, səhv yox, hesablanmış xəbərdarlıq kimi qəbul edilə bilər.

Bu insident Rusiya-Azərbaycan münasibətlərinin pisləşməsinin əsas səbəbi olaraq qalır. Məsələ şəffaf və hesabatlı şəkildə həll edilmədikcə, uzunmüddətli diplomatik problemə çevrilmək riski var. Geosiyasi mühiti nəzərə alsaq, problemin tam həlli mümkün deyil. Gərginlik sabit qala bilər, lakin xüsusilə Azərbaycan təhlükəsizlik mövzusunda Qərb və ya Türkiyəyə yaxınlaşarsa, tezliklə yenidən üzə çıxa bilər.

– Zəngəzur dəhlizinə nəzarət edəcək ABŞ şirkətinin min nəfərlik hərbçini regiona gətirəcəyi narahatlıq yaradıb. Sülhməramlı adı ilə Qarabağa yerləşən rus ordusunu rəsmi Bakı böyük məharətlə 1 il 3 ay öncə burdan çıxardı. İndi də ABŞ ordusunun 1000 nəfərlik kontingentinin bölgəyə girməsinə razılıq verə bilərmi? ABŞ ordusunun Qafqaza yerləşdirilməsinin hansı riskləri var?

– Amerika şirkətinin Zəngəzur dəhlizinə 1000 ABŞ əsgəri gətirə biləcəyi iddiası olduqca həssas məsələdir və bu ehtimal azdır. Rəsmi Bakı son dərəcə ehtiyatlı davranacaq. Azərbaycan Rusiya qoşunlarını Qarabağdan çıxarmaqda məharət nümayiş etdirib və çətin ki, öz ərazisində ABŞ-ın geniş hərbi mövcudluğunu qəbul etsin. Bu, Bakının öz suverenliyini qoruyarkən Şərqlə Qərb arasında balanslaşdırılmış, uzun müddətdir davam edən qoşulmama siyasətinə zidd olardı.

ABŞ qoşunlarının Zəngəzur dəhlizində saxlanması böyük risklər yarada bilər. Çox güman ki, bu, həm Rusiya, həm də İran tərəfindən dərhal reaksiyaya səbəb olacaq. Bu, hərbi güclənmə, kiber hücumlar və ya koordinasiyalı diplomatik təcrid ola bilər. Belə bir addım regionda sabitliyi daha da poza bilər və Azərbaycanı müttəfiqliklərə yenidən baxmağa vadar edə bilər.

Çox güman ki, burada hibrid həll yolu mümkündür: Dəhlizə nəzarət ABŞ-la diplomatik əlaqələri olan, lakin Pentaqonun rəsmi iştirakı olmadan təhlükəsizlik podratçılarına həvalə edilə bilər. Bu, regional qarşıdurmaya səbəb olmadan Bakıya Qərbin təcrübəsindən faydalanmağa imkan verərdi.

– Zəngəzur dəhlizinə Amerika şirkətinin nəzarət etməsi ideyası gerçəkləşəcəkmi? Bu məsələyə Rusiya və İranın münasibəti necə olacaq?

– Bu, texniki cəhətdən mümkün olsa da geosiyasi cəhətdən təhlükəlidir. Amerika şirkətinin Zəngəzur dəhlizinin idarə edilməsində və ya təhlükəsizliyinin təmin edilməsində iştirakı ona tam hərbi nəzarətdən daha çox ehtimal edilir. Bakı bunu geosiyasi dəyişiklik yox, kommersiya razılaşması kimi təqdim edə bilər.

Bununla belə, həm Rusiya, həm də İran ABŞ-ın Zəngəzurdakı hər hansı bir dayaq nöqtəsinə öz təsir dairələrinə müdaxilə kimi baxacaq. İran buna sərhəddəki hərbiləşdirməni və ya proksi fəaliyyətini artırmaqla cavab verə bilər. Rusiya Ermənistan vasitəsilə təzyiq göstərə bilər, əgər burada Rusiya mərkəzli lider hakimiyyətə gələrsə və ya regionda iqtisadi rıçaqlarından yararlana bilər.

Nəticə sövdələşmənin necə bağlanmasından çox asılıdır. Əgər Bakı onu, xüsusən də Türkiyənin dəstəyi ilə bütün tranzit ölkələrə fayda verən neytral iqtisadi dəhliz kimi təqdim edə bilsə, əks reaksiyanın qarşısını almaq olar. Bununla belə, bu məsələ potensial mübahisə predmeti olaraq qalacaq.

– Son dövrlərdə Tehrana qarşı ritorikanın sərtləşməsi, xüsusilə də ABŞ Prezidenti Donald Trampın İranın yenidən hədəf alınacağı ilə bağlı verdiyi açıqlamaları aviaşirkətləri əlavə təhlükəsizlik tədbirləri görməyə məcbur edib. Bu cür bəyanatlar, adətən informasiya hazırlığının bir hissəsi kimi qiymətləndirilir. İndiyə qədərki hücumlardan əvvəl də belə açıqlamalar verilib və sanki dünya ictimai rəyi buna hazırlanıb. Daha sonra isə İsrail ardıcıl hava zərbələri endirdi. Tezliklə İran-İsrail müharibəsinin yenidən alovlanması gözlənilirmi?

Neil Vatson

– Trampın İranı hədəf alan son bəyanatlarına geniş psixoloji və informasiya kampaniyasının bir hissəsi kimi baxılmalıdır. Buna bənzər ritorika İsrailin hava hücumlarından əvvəl, xüsusən də kəşfiyyat məlumatlarının sızması və ya qəfil diplomatik fəallıqla paralel müşahidə olunub.

Yenidən qarşıdurmanın baş verməsi ehtimalı yüksəkdir. İsrailin son hərbi duruşu, ABŞ-ın hava bazasının fəaliyyətləri regionda artan hərbi hazırlıq səviyyəsi ilə birlikdə daha bir eskalasiya mərhələsindən xəbər verir. İranın Rusiya və Şimali Koreya ilə dərinləşən əlaqələri vəziyyəti daha da ağırlaşdırır.

Buna baxmayaraq, qısa müddətdə genişmiqyaslı İran-İsrail müharibəsinin baş vermə ehtimalı yenə də azdır. Bununla yanaşı, çox güman ki, İsrail tərəfindən Suriya və ya İraqdakı İran infrastrukturuna qarşı kiber əməliyyatlar və hədəflənmiş sui-qəsdlərlə müşayiət olunan növbəti dəqiq zərbə dalğası olacaq. Bu münaqişələr mütəmadi olaraq alovlanmağa meyllidir və növbəti münaqişə qaçılmazdır.

– 100-dən çox yardım təşkilatı Qəzzada kütləvi aclığın yayıldığı barədə xəbərdarlıq edir. Birləşmiş Krallığın baş naziri Kir Starmer deyib ki, London Fələstini “münasib vaxtda” tanıyacaq. Bu “münasib vaxt” nə zamandır?

– 100-dən çox yardım təşkilatı həyəcan təbili çalmaqda haqlıdır – Qəzza humanitar fəlakətlə üz-üzədir. Baş nazir Ser Kir Starmerin Böyük Britaniyanın Fələstini “münasib vaxtda” tanıyacağına dair açıqlaması daxildəki təzyiqləri geosiyasi ehtiyatlılıqla balanslaşdırmaq cəhdidir. Bu, çox güman ki, əhəmiyyətli sayılan atəşkəs və ya tənzimləmə formasının mövcud olmasından sonrakı vaxta, həmçinin, ABŞ-ın siyasətinin daha qətiyyətli olduğu və bu tanınmanın İsraillə tam diplomatik pozulma riski yaratmayacağı zamana aiddir.

Əgər Böyük Britaniya Fələstini tanıyarsa və xüsusən də İrlandiya və ya İspaniya kimi Aİ tərəfdaşları ilə razılaşdırılarsa, o zaman bunun simvolik təsiri böyük olacaq. Ancaq gerçəklikdə bu, real diplomatik təzyiq və yardım mexanizmləri ilə əlaqələndirilmədikcə, Qəzzada aclığı və ya mühasirəni dayandırmaq üçün kifayət etməyəcək.

– Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidanın verdiyi açıqlamaya əsasən, Vladimir Putin və Volodimir Zelenski arasında görüş prinsip etibarilə razılaşdırılıb və prosesin irəliləməsi üçün nümayəndə heyətlərinə mühüm məsuliyyət düşür. Onun sözlərinə görə, tərəflərin kompromisə marağı getdikcə daha aydın şəkildə görünməkdədir. Necə düşünürsüz, Putin Zelenski ilə görüşəcəkmi? Bu görüş baş verərsə nəyi dəyişəcək?

– Hakan Fidanın Putin-Zelenski görüşünün “prinsipcə” razılaşdırıldığı barədə açıqlaması əhəmiyyətlidir. Bu, güman ki, Türkiyə, Çin və ya Qlobal Cənubun təzyiqi altında hər iki tərəfin pərdə arxasında yenidən danışıqlar aparmaq istəyinin olduğunu göstərir.

Bununla belə, ehtiyatlı olmaq lazımdır və yaxın perspektivdə bu görüş çətin ki, baş tutsun. Zelenski Qərbin dəstəyi olmadan güzəştə getməyə hazır ola bilməz və Putin Rusiyanın güc ritorikasını sarsıdan güzəştlərə getməyəcək.

Əgər görüş baş verərsə, bu, açıq müharibədən dondurulmuş münaqişəyə, cəbhə xətlərinin sərtləşməsi və döyüşləri əvəz edən diplomatiyaya keçid siqnalı verə bilər. Bu, sülh gətirməyə bilər, lakin hazırkı qaynar faza sona çatacaq.