Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişi layihəsi ətrafındakı danışıqlar marafonunun başa çatması, əslində, yalnız Bakı və İrəvan üçün deyil, bütün Cənubi Qafqazın təhlükəsizlik arxitekturası üçün tarixi bir imkandır.
Son otuz ildən artıq müddətdə ilk dəfədir ki, region formal və simvolik görüşlərdən yox, münasibətlərin siyasi və hüquqi əsaslarının real transformasiyasından danışılan bir nöqtəyə gəlib çıxıb.
Ənənəvi vasitəçilik mexanizmlərinin iflasa uğradığı, mifləşdirilmiş formatların tarixin tozlu arxivinə köçürüldüyü bir dövrdə Cənubi Qafqazın siyasi mənzərəsini köhnə leksikonla izah etmək artıq mümkün deyil. Otuz il ərzində heç bir nəticə verməyən və diplomatik yaddaşda belə çəkisini itirən bu mexanizmlər öz aktuallığını birdəfəlik itirib. Yeni qlobal və regional prioritetlərin formalaşması, ən çox, reallıqdan uzaq gözləntilərinin əsirinə çevrilmiş Ermənistan üçün ağrılı şəkildə hiss olunur.
Bu gün sülh prosesində irəliləyişin qarşısını alan əsas maneə, məhz Ermənistan Konstitusiyasında hələ də qalmaqda olan Azərbaycana qarşı ərazi iddialarıdır. Bu arxaik müddəalar təkcə İrəvanın beynəlxalq nüfuzunu zədələmir, həm də gələcək müqavilələrin hüquqi əsasını sarsıdır. Axı istənilən razılaşma, əgər ölkənin əsas qanununa ziddirsə, kağız üzərində qalmağa məhkumdur. Ona görə də Bakı tam haqlı olaraq tələb edir ki, Ermənistan bu ziddiyyətli və təxribatçı ifadələri konstitusiyasından çıxarsın və beləliklə, sülh müqaviləsinə real hüquqi zəmanət yaratsın. Əks halda, atılacaq imzalar yalnız spekulyasiyalar üçün dumanlı pərdə rolunu oynayacaq.
Azərbaycan bu mərhələyə daha yetkin və strateji baxış bucağı ilə yanaşır. 2020-ci ildəki qələbə, revanşist xəyalları birdəfəlik darmadağın etdi və Bakının beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərini qorumağa qətiyyətlə hazır olduğunu göstərdi. Bu reallıq Ermənistan elitasını maksimalist şərtləri kənara qoyub dialoqa oturmağa məcbur etdi. Bununla belə, İrəvanda daxili siyasi təzyiqlərdən və radikal qruplardan doğan qorxu hələ də çox güclüdür. Ermənistan üçün konstitusiyanın dəyişdirilməsi sadəcə hüquqi islahat deyil - bu, əslində, köhnə illüziyalarla gələcək arasındakı seçimdir.
Azərbaycan 2020-ci ilin nəticələrinə və bundan sonra öz ərazisində Konstitusiya quruluşunun tam bərpasına əsaslanaraq, İrəvana çox sadə, lakin tamamilə legitim bir tələb irəli sürür: Ermənistan Konstitusiyasından Azərbaycanın suveren ərazilərinə birbaşa və ya dolayı şəkildə iddia edən müddəalar çıxarılmalıdır.
Burada ilk növbədə Qarabağ bölgəsinin guya “öz müqəddəratını təyin etməsi” və tarixi mənsubiyyəti ilə bağlı ideoloji təsbitlərin yer aldığı preambula və bir neçə maddə nəzərdə tutulur. Bakı vurğulayır ki, bu ifadələr təkcə arxaizm deyil - onlar hər hansı bir sülh sazişi üçün potensial mina rolunu oynayır.
Ermənistan ekspert dairələri də bu problemi etiraf edir. Beynəlxalq Respublika İnstitutunun son sorğularına görə, Ermənistan vətəndaşlarının təxminən 38 faizi konstitusiya dəyişikliklərini dəstəkləməyə hələ hazır deyil, çünki “milli maraqların itirilməsi”ndən qorxur. Amma eyni zamanda, 54 faiz hesab edir ki, Konstitusiyanın yenidən baxılmadan Azərbaycanla sazişin heç bir hüquqi qüvvəsi olmayacaq. Bu paradoks Nikol Paşinyan hökuməti üçün əsas dilemmanı təşkil edir - radikal revanşist qrupların təzyiqləri ilə ölkənin hüquqi əsaslarının modernləşdirilməsi zərurəti arasında tarazlıq axtarırlar.
2025-ci ilin əvvəlindən bəri məhz bu səbəbdən danışıqlar prosesi bir neçə dəfə çıxılmaz vəziyyətə düşüb.
Bakı artıq beynəlxalq hüququn əsas prinsipi - ərazi bütövlüyü ilə ziddiyyət təşkil edən hər hansı sənədin imzalanmasını mümkün hesab etmir.
Biz yarımçıq sülhə razılıq verməyəcəyik. Çünki sabah o, Azərbaycana təzyiq alətinə çevrilə bilər.
Bu kontekstdə beynəlxalq aktorların mövqeyi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
ABŞ ehtiyatlı, lakin ümumilikdə konstruktiv xətt seçərək “bütün ərazi məsələlərinin birdəfəlik bağlanmasını” tələb edir.
Avropa İttifaqı əksinə, hər zamankı qeyri-müəyyənliyini nümayiş etdirir. Rəsmi Brüsselin bəyanatlarına görə, "Aİ hər cür kompromisi alqışlayır”, lakin Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanı ölkədə zəruri və labüd Konstitusiya islahatına açıq şəkildə təhrik etməkdən yayınır.
Rusiya isə əvvəllər münaqişəətrafı mexanizmlər vasitəsilə təsirini saxlamağa çalışsa da, indi regiondakı mövqeyini qorumağa yönəlib və fəal təzyiq üçün kifayət qədər resurslara malik deyil.
Bütün bu amillər bir daha göstərir ki, danışıqlar arxitekturası artıq otuz il ərzində status-kvonu dondurmuş Minsk Qrupu miflərinə və digər formal vasitəçilik modellərinə əsaslana bilməz.
Bu gün, Qarabağın azad olunmasından sonra Azərbaycan sülh anlayışını həqiqi mənada reallığa çevirib - yəni hüquqi cəhətdən təmiz, qarşılıqlı tanınan və uzunmüddətli saziş kimi.
Bu prosesin iqtisadi və humanitar arqumentlərini qiymətləndirməmək mümkün deyil. BVF-in (2025-ci ilin iyun hesabatı) məlumatına görə, 2025-ci ilin ilk yarısında Azərbaycanın ÜDM artımı 5,9 faiz təşkil edib ki, bunun mühüm hissəsi Qarabağ bölgəsinin hesabına təmin olunub. Bakı tərəfindən BMT və Dünya Bankına təqdim olunan reinteqrasiya proqramları 2025-ci ilin sonunadək işğaldan azad edilmiş ərazilərdə ən azı 45 yeni infrastruktur obyektinin - o cümlədən, yollar, məktəblər və xəstəxanaların - inşasını nəzərdə tutur. Bu rəqəmlər göstərir ki, qəti sülh regionun iqtisadi və sosial dirçəlişi üçün nə qədər vacibdir.
Ermənistan isə Moody’s agentliyinin (iyul 2025) qiymətləndirməsinə görə, sülh prosesinin pozulacağı halda hər il ÜDM-in 2,1 faizədək itirilməsi riski ilə üz-üzə qalacaq, çünki davam edən hərbi gərginlik iri investisiya layihələrini, o cümlədən tranzit dəhlizlərini bloklayacaq. Həmin hesabatda Moody’s vurğulayır ki, “sərhədlərin və ərazi iddialarının qeyri-müəyyən statusu Ermənistanın regional ticarət sisteminə tam şəkildə qayıtmasına imkan vermir”.
Bu arqumentləri nəzərdən qaçırmaq mümkün deyil. İrəvan üçün konstitusiya islahatı diplomatik güzəşt yox, sərt zərurətdir. Onsuz Ermənistan tərəfi, sözün əsl mənasında, tarixi çıxılmaz vəziyyətdə ilişib qalacaq və orada şüarlar və milli xülyalar onun qalan iqtisadi-siyasi perspektivlərini məhv edəcək.
Nəhayət, Azərbaycanda ictimai rəy də kifayət qədər qətiyyətlidir: Belə ki, vətəndaşların 87 faizi əgər Ermənistan Konstitusiyası yenə də revizionist ifadələr saxlayarsa, heç bir kompromisi qəbul etməyə hazır deyil. Bu əhval-ruhiyyə radikalizm deyil, otuz illik işğal və dağıntıların yaratdığı tarixi yaddaşın nəticəsidir ki, bu işğal ölkəyə 100 milyard dollardan çox birbaşa və dolayı zərər vurub.
Danışıqların başa çatması və sülh sazişinin mümkün ratifikasiyası sadəcə birinci addımdır. Həqiqi sülh tələb edir ki, Ermənistan öz hüquqi sistemindən ekspansionist keçmişin kölgələrini silsin və Azərbaycanın sərhədlərinin qəti və toxunulmaz olduğu yeni reallığı qəbul etsin. Yalnız bu halda region sonsuz müvəqqətilik rejimindən sabit inkişaf dövrünə keçə bilər. Məhz burada Azərbaycan heç bir pafossuz, lakin tam daxili əminliklə beynəlxalq hüquqa əsaslanan, XX əsrdən qalmış xəyallara yox, ədalətli sülh modelini təklif edir.
Bu kontekstdə Ermənistanın rolu həlledici olaraq qalır. Bakı ilə İrəvan arasındakı danışıqlar müqavilənin yekun mətninin və Ermənistan Konstitusiyasında mümkün dəyişikliklərin yol xəritəsinin razılaşdırılması mərhələsinə çatıb; məhz bu dəyişikliklər olmadan ərazi iddialarından imtinanı hüquqi cəhətdən təmin etmək mümkün deyil. Gallup International tərəfindən 2025-ci il iyulun 2-də dərc olunan sorğu göstərir ki, Ermənistan əhalisinin təxminən 61 faizi bütün ərazi iddialarından imtina edib Azərbaycanla münasibətləri normallaşdırmağın tərəfdarıdır, lakin siyasi elita daxilində gərginliyin qalmasında maraqlı qruplar hələ də mövcuddur.
Hazırda risklər heç vaxt olmadığı qədər yüksəkdir. Ermənistan sazişi imzalamasa və daxili dəyişiklikləri həyata keçirməsə, region yenidən daimi gərginlik və eskalasiya təhlükəsi ilə müşayiət olunan xroniki sabitsizlik vəziyyətinə qayıda bilər.
Azərbaycanın Cənubi Qafqazı geri dönməz sülh və dayanıqlı inkişaf məkanına çevirmək niyyəti var və bu baxımdan kompromis mümkün deyil. Beynəlxalq Böhran Qrupunun (ICG) 2025-ci ilin iyun hesabatında vurğulandığı kimi, hər hansı gecikmə regionun “donmuş münaqişə” modelinə nəzarətsiz sürüklənməsi və zorakılıq risklərinin artması ilə nəticələnə bilər.
Buna baxmayaraq, Bakı ardıcıl və strateji səbr nümayiş etdirir. Parlament əlaqələrindən tutmuş enerji tərəfdaşlıqlarına qədər yeni diplomatik kanallardan istifadə etməklə Azərbaycan Cənubi Qafqazda davamlı sülhə maraqlı tərəflərin sayını artırır. Bu uzaqgörən siyasət həlledici rol oynaya bilər. Çünki məhz konkret iqtisadi, humanitar və təhsil proqramlarına söykənən çoxtərəfli əlaqələr etimadın əsası və uzunmüddətli sabitliyin təminatçısı olur.
Tam əminliklə demək olar ki, Azərbaycan bu gün həqiqətən də tarixi dönəmdədir.
Sülh, yoxsa xaos - seçim ilk növbədə Ermənistanın siyasi iradəsindən asılıdır. Azərbaycan artıq öz addımını atıb və ədalətli sülh, balanslı inkişaf modelini təklif edib. İndi sözün ardınca real islahatların gəlməsi vaxtıdır, xülyaların yox.
Yalnız bu halda Cənubi Qafqaz miflərə yox, sağlam düşüncə və məsuliyyətə əsaslanan davamlı və geri dönməz sülh dövrünə daxil ola bilər.
