Azərbaycan son dövrlərdə tarixi qərarlar verir, tarixi addımlar atır. Son bir həftə-on gündə baş verənlərə nəzər salaq.
İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının 17-ci zirvə görüşü Xankəndində keçirildi, yekun bəyannamədə Ermənistandan zorla deportasiya edilmiş Azərbaycanlıların öz dədə-baba yurdlarına qayıtmasını dəstəkləyən bənd var. Daha əvvəl -iyunun axırında İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının İstanbul bəyannaməsində anoloji bənd var idi. Bu sənədlərin qəbul edildiyi sammitlərdə İranın rəhbər şəxsləri də iştirak edib, ancaq onlardan bu müddəaya etiraz bildirilməyib. Deməli, Zəngəzuru özünün "qırmızı xətti" elan edən qüvvələrin İran hakimiyyətində mövqeyi zəiflıyib. Azərbaycan diplomatiyası bu əlverişli şəraitdən maksimum yararlanmağa çalışır. Xüsusilə, Ermənistanla sülhün əldə olunması və Zəngəzur dəhlizi məsələsində.
Bir müddət öncə Azərbaycan tərəfi Zəngəzur dəhlizi məsələsini sülh müqaviləsinin mətnindən çıxaranda, Prezident İlham Əliyevin Azərbaycanda və ölkədən kənarda olan tənqidçiləri buna sevinmiş, belə bir gedişi "geri çəkilmə", az qala məğlubiyyət kimi şərh etmişdilər. Ancaq o zaman da yazdığımız kimi, bu, sadəcə, taktiki gediş idi, geri çəkilmə deyildi. Məsələ sülh sazişinin mətnindən çıxarılmışdı, danışıqlar gündəliyindən çıxarılmamışdı. Üstəlik Moskva Azərbaycana təzyiq edirdi ki, o, Zəngəzur dəhlizinə nəzarətin Rusiyaya verilməsinə razılaşsın. O halda Ermənistanın da bu formulla razılaşmaqdan başqa bir yolu qalmayacaqdı. Ancaq Azərbaycan bu məsələni sülh gündəliyindən çıxarmaqla, çox doğru manevr etdi. Bununla həm sülh sazişinin bütün mətninin razılaşdırılmasına imkan verdi, həm də Azərbaycanın sazişdənkənar tələblərinin birbaşa danışıqlar masasına gətirilməsinə şərait yaratdı. Eyni zamanda Zəngəzur dəhlizi məsələsi Azərbaycan-Türkiyə-Ermənistan formatında yeni müstəvidə yenidən gündəmə daşındı. Azərbaycan, Türkiyə və Pakistan liderlərinin Laçın zirvəsində, Ermənistan və Azərbaycan rəhbərlərinin bir-birinin ardınca Türkiyəyə səfəri zamanı prezident Rəcəb Tayyip Ərdoğanla görüşündə, eləcə də, Azərbaycan, Türkiyə, Pakistan, İran liderlərinin, eləcə də, Mərkəzi Asiya ölkələrinin rəhbərlərinin Xankəndidə apardığı məsləhətləşmələr Ermənistanın mövqeyinə təsir etməyə bilməzdi. Bu məsləhətləşmələrin mərkəzində duran əsas məsələlərdən biri də, təbii ki, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı idi. Buna heç şübhə yoxdur.
Eyni zamanda Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev iyulun 4-də İstiqlaliyyət günü ilə bağlı ABŞ prezidenti Donald Trampa məktub yazdı və tərəfdaşlığı gücləndirmək üçün siyasi iradə göstərməyə çağırdı. Həmin məktubda deyilirdi: "Azərbaycanın enerji strategiyası, eləcə də regionda sabitliyə və inkişafa xidmət edən nəhəng infrastruktur layihələrinin həyata keçməsinə ABŞ-nin göstərdiyi davamlı dəstəyini yüksək qiymətləndiririk.
Bu gün Azərbaycan-Birləşmiş Ştatlar dostluq əlaqələrini və tərəfdaşlığını keyfiyyətcə yeni səviyyəyə yüksəltmək üçün yaxşı imkanlar vardır. Hesab edirəm ki, iqtisadi-ticari, energetika, nəqliyyat, sənaye, aviasiya, yüksək texnologiyalar, sərmayə qoyuluşu və digər mühüm sahələrdə qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığımızın inkişafı üçün böyük potensial mövcuddur".
Məktubda sadalanan sahələrə nəzər yetirdikdə, burada qarşılıqlı iqtisadi-ticarət maraqları, onların içərisində, təbii ki, logistika önəmli yer alır. Bu zaman Orta dəhliz və təbii olaraq, Zəngəzur dəhlizi ön plana çıxır. Məlumdur ki, Ermənistan bu dəhlizə nəzarəti Amerika şirkətinə vermək istəyir. Buna, əlbəttə, Rusiya və İran isti yanaşmır, ancaq rəsmi Tehran müqavimət də göstərə bilmir. Rusiyanın isə müqavimət cəhdləri var; bir yandan Ermənistandakı bazasını gücləndirir, bir yandan, siyasi müxalifəti, kilsəni, Qarabağdan köçmüş separatçıları, terrorçuları səfərbır edərək hökumətə siyasi təzyiqi artırır. Ancaq hələ ki bir nəticəyə nail ola bilməyib.
Zəngəzur dəhlizinə Rusiyanın nəzarəti ilə bağlı məsələdə Ermənistanın mövqeyi aydındır; Nikol Paşinyan hökuməti bunu istəmir, Azərbaycan da bununla razıdır. Nəticədə söhbət Ermənistanın ərazisindən gedir. Ona görə də, ola bilsin, hansısa ortaq bir mövqe əldə olunub, yaxud əldə olunacaq. Azərbaycanın Türkiyə ilə, Türkiyənin Ermnistanla aktiv diplomatik təmasları da bu məqsədə yönəlib. Bunun indilik nəticəsi olaraq, Azərbaycan prezidenti ilə Ermənistan baş naziri arasında Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin paytaxtı Əbu-Dabidə görüş oldu. Bu, bir neçə cəhətinə görə tarixi görüş idi. Əvvəla, Azərbaycana və Ermənistana eyni siyasi məsafədə dayanan, bölgədə bu iki ölkəni qarşı-qarşıya gətirəcək maraqları olnayan neytral bir platformada keçirildi; ikincisi, heç bir vasitəçinin və ya vasitəçilərin köməyi və təsiri olmadan keçirildi, üçüncüsü, tərəflər öz mövqeyini kənar təsir olmadan formalaşdıra bildi və gündəliyi də birbaşa qarşılıqlı anlaşma yolu ilə tərtib etdi. Bununla da göstərdilər ki, heç bir kənar qüvvənin köməyi olmadan da birbaşa danışıqlar apara, dil tapa bilərlər.
Beş saatlıq danışıqların nəticələri haqqında hələ ki geniş məlumat verilmir. Ancaq rəsmi təsdiqlənməmiş qeyri-rəsmi məlumatlara görə, Azərbaycanla Ermənistan öz aralarında bir sıra məsələlərdə prinsipial razılığa gəliblər. Onlardan biri də Zəngəzur dəhlizi məsələsidir. Ehtimal olunur ki, bu dəhlizə nəzarət ya Amerika şirkətinə, ya da həm Türkiyə, həm Amerika şirkətlərinə həvalə edilə bilər. Yaxud çoxtərəfli nəzarət mexanizmi yaradıla bilər.
Bunlar, təbii ki, ehtimallardır. Ancaq bir şey aydındır ki, Əbu-Dabi görüşü göstərdi ki, bu iki qonşu öz aralarında dol tapıb, münasibətləri normallaşdırmağa yüksək iradə göstərdilər. Bu, məsələnin bir tərəfidir. İkinci bir tərəfdən, dəhlizə nəzarətin necə təşkil olunmasından asılı olmayaraq, Ermənistandan deportasiya olunmuş Azərbaycanlılar dinc və ləyaqətli şəkildə öz tarixi yurdlarına qayıtmalıdır. Bunun Gürcüstan nümunəsi var: Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra Mesheti türkləri Orta Asiyadan Gürcüstana - öz dədə-baba torpaqlarına qayıtmaq imkanı əldə etdi. Azərbaycanın apardığı diplomatiyanın bir əsas hədəfi də Qərbi Azərbaycan icmasının öz tarixi yurdlarına qayıtması və Ermənistan cəmiyyətində öz yerini tutmasıdır. Belə olan halda Qərbi Azərbaycanlıların bir hissəsi də Azərbaycanla Ermənistanı əlaqələndirəcək, Azərbaycanın əsas hissəsini burləşdirən Naxçıvana və oradan Türkiyəyə uzanacaq yolların, eləcə də, Ermənistandan Türkiyəyə açılacaq yolların üzərində məskunlaşacaqlar, çünki tarixən də belə olub. Naxçıvanda bölgə dövlətlərinin, başqa dost ölkələrin şirkətlərinin iştirakı ilə nəhəng iqtisadi proyektlər gerçəkləşəcək; Naxçıvan bölgənin müştərək iqtisadi, ticarət mərkəzi, logistika qovşağı, xüsusi iqtisadi zona kimi inkişaf edəcək, bu özlüyündə bölgədə sülhün iqtisadi qarantiyasına çevriləcək. Eyni zamanda Ermınistana - öz dədə-baba torpaqlarına qayıdacaq Azərbaycanlılar da sülh sazişinin demoqrafik təminatçısı olacaqlar. Bundan başqa onlar Ermənistanın ictimai-siyasi həyatında, biznesdə öz yerlərini tutacaqlar. Bununla da Azərbaycan-Ermənistan münasibətləri də Azərbaycan-Gürcüstan tərfsaşlığı modelində qurulacaq və təbii ki, Gürcüstan-Ermənistan münasibətlərinə də müsbət təsir edəcək. Belə olarsa, Prezident İlham Əliyevin yenidən gündəmə gətirdiyi "Qafqaz evi", "Qafqaz üçlüyü" formatı qurula bilər. Bu, bölgənin hərbsizləşdirilməsinə və dinc inkişafına yol aça bilər. Hər üç Cənubi Qafqaz respublkası arasında möhkəm səmimi birlik yaranarsa, bu, kənar geosiyasi təsirlərdən birlikdə qorunmağa və müstəqil siyasət aparmağa daha geniş imkanlar açar.
Bu baxımdan, bəli, Əbu-Dabi görüşünün, ümumiyyətlə, prezident İlham Əliyevin apardığı aktiv xarici siyasətin hədəfləri çoxşaxəlidir. Bu, sabitliyə və inkişafa əsaslanan bir strategiyadır. Bu, təkcə Ermənistanla sülh sazişi bağlamaq deyil, həm də və daha çox bütün bölgənin dinc gələcəyinə zəmin yaradan strateji xəttdir.
Vaxtilə "hücum diplomatiyası" deyiləndə bunlar nəzərdə tutulurdu. Ancaq, əlbəttə, bu hədəflərə çatmaq üçün hələ uzun yol var. Bu gün əldə olunan nəticələr hələ başlanğıcdır. Hər şey hələ yenicə başlayır...
Bahəddin Həzi, Bizimyol.info
