Həmişə müəllimlik ixtisasından məzun olanlar, müəllimlərin işə qəbulu imtahanında iştirak edənlər, eləcə də müəllimlərin bir çoxu peşələrindən narazılıq edirlər: Vakant yer yoxdur, dərs saatı azdır, əmək haqqı qane etmir, imtahanlar yorur bizi və s. kimi fikirlərlə şikayətlərini dilə gətirirlər. Hətta ali məktəblərə ixtisas seçimi zamanı da abituriyentlərə təkidlə “müəllimliyi yazmayın, onun yerinə başqa peşəni seçin”, “MİQ-dən keçsən də, yaşadığın yerdə çətin ki, vakant yer tapasan”, “O balla başqa ixtisas yaz”, “Müəllimlik çətindir, o maaşla yaşamaq olmur” kimi sözlər deyirlər. Buna baxmayaraq, universitetlərdə pedaqoji ixtisaslar üzrə qəbul planı ildən-ilə artır.

Bəs görəsən, ali və orta ixtisas təhsilli müəllimlər ilk dəfə çalışanda nə qədər maaş alırlar? Onlar niyə bu peşədən hədsiz dərəcədə narazılıq edirlər? İxtisası sevmirlərsə, nəyə görə ildən-ilə MİQ-ə sənəd verənlərin, universitetə qəbul olanların sayı artır? Vakant yerlər niyə çoxlarına çatmır? Bununla yanaşı, necə olur ki, seçilməmiş vakant yerləri də qalır? Bu balanssızlığın təməlində nə dayanır?

Lent.az sözügedən məsələ və suallarla bağlı araşdırma edib.

2025-ci ildə müəllimlərin işə qəbulu imtahanında 65 572 namizəd iştirak edib. Onlardan 12 279 nəfər ilk dəfə imtahanda qüvvəsini sınayıb. Təxminən 7000 vakant yer üzrə mübarizə gedib, yəni orta hesabla hər 9 nəfərə bir yer düşüb. Maraqlıdır ki, bu vakantların 2000-ə yaxını seçilməmiş qalıb.

Müəllimlərin əsas narazılıqlarından biri də məhz vakant yerlərin təqdimatına bağlıdır. Onların iddiasına görə yerlərin bir hissəsi gizlədilir, satılır və ya əlavə dərs saatı kimi hansısa müəllimin adına yazılır. Elm və Təhsil Nazirliyi isə bu fikirləri təkzib edərək bildirib ki, bu ildən etibarən saatı az olan (3-5 saatlıq) yerlər birləşdirilərək təqdim olunacaq, biri əsas, digəri isə əlavə yer kimi göstəriləcək.

Bəs ilk dəfə müəllim kimi çalışanlar nə qədər əmək haqqı alırlar? Deyilənlər həqiqətənmi doğrudur, əmək haqları çoxmu azdır? Vakanta neçə saat dərs çıxarılır? Bir müəllim maksimum nə qədər dərs keçə bilər?

Vakanta çıxarılan ən az dərs 5 saatdır. Əgər müəllim ali təhsillidirsə, bütün siniflər üzrə dərs keçmə hüququna maıikdir, lakin orta ixtisas təhsilli müəllimlər, qısası, kollec məzunları həmin fənnin tədris olunduğu 10-11-ci siniflərə dərs keçə bilməzlər. Bununla yanaşı söyləntilərə görə artıq müəllimlər maksimum 25-26 saat dərs yükü götürə biləcəklər.

Pedaqoji stajı 1 ildən 3 ilə qədər olan ali təhsilli müəllimlər 607 manat, orta ixtisas təhsillilər isə 1-3 ilə qədər stajla 554 manat əmək haqqı alırlar. Bununla yanaşı 18 ildən çox müəllim kimi çalışan ali təhsilli kadrlar maksimum 785 manat maaş alırlar. Kollec məzunları isə həmin təcrübə ilə maksimum 700 manat. 18 ildən çox iş təcrübəsi olan müəllimin sözügedən məbləğdə maaşı alması üçün isə 1 stavka, yəni 18 saat dərsi olmalıdır, əks halda o, bu qədər maaş ala bilməz.

Maaşın artımı məhz təcrübəyə və dərs saatına görə artır. 3 ildən 8 ilə qədər ali təhsilli müəllimlər 653, kollec məzunları isə 587 manat maaş alırlar. 8 ildən 13 ilə qədər ali təhsillilər 686, orta ixtisas təhsillilər 607, 13 ildən 18 ilə qədər ali təhsillilər 733, kollec təhsillilər 647 manat əmək haqqı alırlar.

Rəsmi məlumatlara əsasən, Azərbaycanda müəllimlərin 1 faizi (1399 nəfər) 34 saat dərs deyir və 2000 manat və daha artıq əməkhaqqı alır. 11 faiz müəllim (12803) həftədə 31 saat dərs deyir və 1500–2000 manat, 33 faiz müəllim (39,296) həftədə 25 saat dərs deyir və 1000–1500 manat maaş alır. 41 faiz müəllim (49757) həftədə 17 saat dərs deyir və 500–1000 manat əməkhaqqı alır. 14 faiz müəllim isə (17492) cəmi 8 saat dərs deyir və 500 manata qədər maaş alır.

Görünən odur ki, sertifikasiya prosesi müəllimlərin vəmək haqqında müstəsna rol oynayıb.

Müəllimlərin maaşına təsir edən əsas amillərdən biri də sertifikasiya prosesidir. Bu il təkrar sertifikasiyada 3 338 müəllim iştirak edib. Onlardan 2006 nəfər yenidən kəsilib, 334 nəfər imtahana gəlməyib, 4 nəfər qaydanı pozub. Beləliklə, 2344 müəllim işdən uzaqlaşdırılıb. 2022-ci ildən bəri isə ümumilikdə 5054 müəllimin əmək müqaviləsi ləğv olunub.

2025-ci ildə ilk dəfə sertifikasiya imtahanında biologiya fənni üzrə 3 436 nəfər iştirak edib, onlardan 83 faizi uğur qazanıb və orta bal 43 olub. Kimya müəllimlərinin 85 faizi keçid balını toplayıb, iştirakçı sayı 2 509 nəfər, orta bal 41-dir. Fizika üzrə iştirak edən 3 541 nəfərin 88 faizi müvəffəq olub, orta bal isə 45 olaraq qeydə alınıb. Coğrafiya fənni üzrə 3 419 nəfər arasında uğur faizi 90, orta bal 46 olub. İnformatika müəllimlərinin 86 faizi sertifikasiyadan uğurla keçib, iştirakçı sayı 3 355 nəfər, orta bal 43-dür.

Rəqəmlərdən aydın olur ki, bu prosesdən uğurla keçən kifayət qədər müəllim var. Bununla yanaşı. Uğursuz olanların da yeri vakanta çıxarılıb. Lakin hələ də tələb-təklif tarazlığı qorunmayıb. Yüksək bal toplayan, şəhərdə yaşayan müəllimlər ucqar kəndlərə 5-10 saat dərs yükü üçün gedə bilmirlər, buna görə də seçimlərdə ya iştirak etmirlər, ya da sonradan imtina edirlər.

Ən böyük problem paradoksda gizlənir: vakant yerlər azdır, amma eyni zamanda 2000-ə yaxını da boş qalır. Çünki yüksək bal toplayan müəllimlər kəndlərdəki az saatlı yerlərə getmək istəmirlər. Bəziləri seçim etmədən imtahanı buraxır, digərləri isə sonradan imtina edir.

Ən çox humanitar yönümlü ixtisasları ilə tanınan III ixtisas qrupu üzrə bu il təkcə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində Azərbaycan dili və ədəbiyyatı müəllimliyi üzrə 160, türk dili və ədəbiyya müəllimliyi üzrə 30, ingilis dili üzrə 60, fransız dili üzrə 30 plan yeri ayırılıb. Həmçinin ibtidai sinif müəllimliyi üzrə 200, tarix müəllimliyi 75, ibtidai sinif müəllimliyi (tədris ingilis dilində 60), filiallar üzrə ümumi Azərbaycan dili və ədəbiyyatı üzrə 105, tarix müəllimliyi 85, ibtidai sinif müəllimliyi 40, ingilis dili müəllimliyi 65 plan yeri ayırılıb və yüksək faizlə o sahələr üzrə qəbul planı dolub.

Rəqəmlər təkcə bununla da bitmir. “Pedaqoji fəaliyyətlə məşğulolma Qaydası”ndakı dəyişikliklərə əsasən, müəllimlərin işə qəbulu üzrə müsabiqəyə seçilmiş qeyri-ixtisas məzunları da (bakalavr üzrə) müraciət edə bilərlər. Bu zaman isə müqabiqədə iştirak edənlərin sayı daha da çoxalır.

Nəzərə alsaq ki, dövlət universitetlərində ödənişin daha aşağı olması ilə yanaşı, keçid balları da kifayət qədər yüksəkdir, lakin özəl universitetlərdə bu, belə deyil.

Beləliklə, Azərbaycan təhsil sistemində müəllimlik ixtisası üzrə tələb və təklif tarazlığı pozulub:

Plan yeri çox – universitetlər hər il daha çox pedaqoq yetişdirir.

Məzun çox – minlərlə gənc müəllim olmaq istəyir.

Vakant yer az – bölgələrdə az saatlı dərs yükü qalır.

Şikayət çox – maaş və iş şəraitindən narazılıq davam edir.

Nəticədə MİQ-dən keçə bilməyən, vakant tapa bilməyən müəllimlərin çoxu repetitorluq edərək dolanmağa çalışır. Təhsildəki bu balanssızlıq isə hələ də aradan qalxmayıb.