NƏDƏN В«AZƏRBAYCANВ» ADI?
24-04-2012, 13:37
TÜRK CÜMHURİYYƏTİNƏ BU ADIN VERİLMƏ TARİXİ
XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərindən etibarən В«AzərbaycanВ» anlayışı ilə əlaqədar vəziyyət xeyli dərəcədə dəyişməyə başladı. Belə ki, bu dövrdə bəzi ziyalılarımız tərəfindən В«AzərbaycanВ» anlayışının yeni məna kəsb etməsi istiqamətində müəyyən addımlar atıldı: В«AzərbayВcanВ» adlı qəzetin nəşrinə cəhd göstərildi (Ünsizadə qardaşları); Qafqazın cənub-şərq hissəsinin В«AzərbaycanВ», Qafqaz müsəlmanlarının В«azərbaycanlı-türkВ», dilinin В«Azərbaycan-türk diliВ» adlanması qeyd edildi (M.Şahtaxtlı); В«Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatıВ» adını daşıyan ilk kitab nəşr olundu (F.Köçərli); eləcə də В«türk millətiВ», В«azərbaycanlıВ» (В«KəşВkülВ»-Ünsizadələr), В«Azərbaycan türkləriВ» (Ə.HüseynВzadə), В«Azərbaycan sadə türkcəsiləВ» (Ü.Hacıbəyli), В«AzərВbaycan (türk) arvadlarıВ» (Y.V.Çəmənzəminli), В«türk AzərВbaycan qəВzetiВ», В«azərbaycanlı-türkВ», В«AzərВbayВcan türk muxtariyyətiВ» (M.Ə.Rəsulzadə) və b. istilahВlar günВdəВmə gətirildi.
XIX əsrin sonlarında M.Şahtaxtlı yazırdı ki, ZaqafqazВiya müsəlmanları etnik mənşə və dil etibarilə nə tatar, nə də fars amili ilə bağlıdır, onlar türkdürlər-Azərbaycan türkləri: В«GünВdəlik həyatВımızda xalqın adını və dilinin adını iki sözlə ifadə etmək rahat deyil: məsələn azərbaycanlı türk və yaxud azərbaycanlı türk dili. Ona görə də Zaqafqaziya müsəlmanВlarını azərbaycanlı, Zaqafqaziya türk dilini isə tatar dili əvəzinə Azərbaycan dili adlandırmaq məqsədəuyğun olarВdıВ».
В«AzərbaycanВ» anlayışı ilə bağlı kəskin dönüş isə birinci Dünya müharibəsi illərində (1914-1918) baş verdi. Bu dövrdə В«AzərbaycanВ» anlayışının tamamilə yeni siyasi-ideoloji prinsipləri işlənib hazırlandı. Xüsusilə, M.Ə.Rəsulzadə 1917-ci ildə yazdığı bir neçə məqaləsində Cənubi-Cərqi Qafqazın da tarixən В«AzərbaycanВ» adlanması fikrini irəli sürdu və müdafiə etməyə başladı.
Ancaq В«AzərbaycanВ» leksik vahidinin hüquqi və siyasi-ideoloji məna daşımasının səbəbi 1918-ci ildə Cənubi QafВqazda qurulan yeni tipli dövlətlərdən birinin В«Azərbaycan CümВhuВriyyətiВ» adlanması olmuşdur. Halbuki, AzərВbayВcan CümВhuriyyətinin qurucusu və ideoloqu M.Ə.RəВsulВzadənin də qeyd etdiyi kimi I Dünya müharibəsindən əvvəlki rəsmi coğrafiyaya görə Azərbaycan, Şimali İranda mövcud olan Təbriz ilə ətrafına deyilmişdir. O, daha sonra yazır: В«Hərbdən və böyük Rusiya inqilabından sonra dilВlərВdə dolaşan Azərbaycan hazırda Azərbaycanın şimaВlınВda Cənubi-Şərqi Qafqasiya qitəsindən ibarətdir ki, mərkəzi BaВkıdır. Azərbaycanlılar milliyyət etibarilə türk, din etibaВriВlə islam, mədəniyyəti-əsasiyyə etibarilə şərqВliВdirВlərВ». Deməli, В«AzərbaycanВ» anlayışı yalnız birinci Dünya müharibəsi dövründə, xüsusilə 1918-ci ildə Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranması ilə В«tarixi-coğrafiВ» anlamdan kənara çıxaraq siyasi-ideoВloji məna kəsb etmişdir. В«Tarixi-coğrafi AzərbaycanВ» anlayışının siyasi-ideoloji məna kəsb etməsi nəticəsində də В«AzərbayВcan türk millətiВ», В«Azərbaycan türk xalqıВ», В«AzВərВbaycan türk diliВ», В«Azərbaycan türk dövlətiВ» və b. istilahВlar istər ölkə daxilində, istərsə onun xaricində siyasi və hüquqi staВtus qazanmağa başlamışdır
Geri qayıt